Tordylion apulum, η αρωματική καυκαλήθρα

 

Tordylion apulum L. 

Syn. Condylocarpus apulus (L.) Hoffm.

Condylocarpus humilis (Desf.) W.D.J. Koch 

Pastinaca apula (L.) Koso-Pol.

Apiaceae /Umbelliferae

Καυκαλήθρα, Καυκαλίδα, Τορδίλιον της Απουλίας

Είναι φυτό μονοετές ή σπανιώτερα διετές, με ευρεία εξάπλωση σε όλη τη Μεσόγειο, νότια Ευρώπη και τη δυτική Ασία, έως το Ιράν. Στα Κύθηρα υπάρχει σε όλη την έκταση του νησιού σε χορτολιβαδικές εκτάσεις, καλλιεργημένους και ακαλλιέργητους αγρούς, ακόμα και σε φρυγανότοπους με μέτρια υγρασία αρκεί να είναι σε ηλιόλουστη θέση. 

Τα τρυφερά φύλλα του φυτού είναι περιζήτητα για το άρωμά τους και συλλέγονται την άνοιξη πρίν την ανθοφορία. Στα Κύθηρα  επικρατεί το λαϊκό όνομα καυκαλίδα και οι παλιές νοικοκυρές ιδίως στο βόρειο τμήμα του νησιού τη θεωρούσαν απαραίτητο αρωματικό για την καλισούνα και τα καλισουνάκια (χορτόπιτα - χορτοπιτάκια με διάφορα άγρια χόρτα ή και σπανάκι, μυζήθρα και ντόπιο κατσικίσιο τυρί και αυγά). Σε όλη την  Ελλάδα εξ άλλου οι καυκαλήθρες χρησιμοποιούνται από τους αρχαίους χρόνους για να δίνουν άρωμα, κυρίως σε πίτες και βραστές σαλάτες. Στην Ιταλία και νότια Γαλλία, τα προσθέτουν σε σούπες και ωμές σαλάτες.

Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον και η ζήτηση για τα λεγόμενα διατροφικά φαρμακευτικά προϊόντα (nutraceuticals) αυξάνεται ταχύτατα σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες κυρίως λόγω της διαπίστωσης των κινδύνων για την υγεία που συνδέεται με αυξανόμενη κατανάλωση επεξεργασμένων τροφών. Αρκετά μεσογειακά άγρια χόρτα (ζοχοί, ραδίκια, κ.α) επανήλθαν στο προσκήνιο και θεωρούνται εξαιρετική πηγή υψηλής διατροφοφαρμακευτικής αξίας με ανιοξειδωτικές ιδιότητες. Ανάμεσα τους σημαντική θέση έχει η καυκαλήθρα. 

Σύγχρονη έρευνα δείχνει την πολύτιμη θρεπτική αξία του φυτού καθώς φαίνεται να περιέχει περισσότερα ιχνοστοιχέια και αντιοξειδωτικές ουσίες από διάφορα καλλιεργούμενα και ευρείας κατανάλωσης είδη. (τομάτες, πιπεριές και καρότα) (A.Ranfa et al. 2015) Ο Διοσκουρίδης το θεωρεί εμμηναγωγό και κατά της δυσουρίας και των νεφροπαθειών. Αυτές οι θεραπευτικές ιδιότητες δεν επιβεβαιώνονται από τη σύγχρονη έρευνα αν και το αιθέριο του έλαιο φαίνεται να έχει αντιβακτηριδιακή δράση. ( C. Kofinas, et al. 1993)

Το όνομα του γένους "τορδίλιον" εμφανίζεται στη Μateria Μedica του Διοσκουρίδη. Προέρχεται από την ελληνική λέξη τόρνος και το ρήμα ίλλω= περιστρέφω, συστρέφω, αναφορά στο σχήμα των καρπών με το « σκάλισμα » στην περιφέρεια τους. Το χαρακτηριστικό επίθετο προέρχεται από το τοπωνύμιο Απουλία της νότιας Ιταλίας. 

Διοσκουρίδης 3.54

τόρδιλον· ἔνιοι δὲ καὶ τοῦτο σέσελι Κρητικὸν καλοῦσι. φύεται ἐν τῷ κατὰ Κιλικίαν Ἀμανῷ. ἔστι δὲ βοτάνιον φρυγανῶδες, ἔχον σπερμάτιον περιφερές, διπλοῦν, ὅμοιον ἀσπιδισκίοις, ὑπόδριμυ, ἀρωματίζον, πινόμενον πρὸς δυσουρίαν καὶ ἐμμήνων ἀγωγήν. ὁ δὲ χυλὸς τοῦ καυλοῦ καὶ τοῦ σπέρματος ἔτι χλωροῦ ὄντος ὅσον τριώβολον ποθεὶς σὺν γλυκεῖ ἡμέρας δέκα νεφριτικοὺς ὑγιάζει. ἡ δὲ ῥίζα πρακτική, ἀνάγουσα καὶ τὰ ἐκ θώρακος ἐκλειχομένη μετὰ μέλιτος.

ΟΡΧΙΔΕΕΣ ΤΩΝ ΚΥΘΗΡΩΝ, ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ

Η οικογένεια των ορχεοειδών κατέχει σημαντική θέση στην πλούσια, έτσι κι αλλιώς, χλωριδική βιοποικιλότητα του νησιού των Κυθήρων. Το βιβλίο αυτό, ένα μικρό αφιέρωμα στην ορχεοχλωρίδα του νησιού, παρουσιάζει τα υπάρχοντα είδη, μέσα από φωτογραφίες και κείμενα, με την ελπίδα και ευχή ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι θα τα εκτιμήσουν και θα τα προστατεύσουν. 

Εύχομαι το βιβλίο μου να σας χαρίσει φωτεινές στιγμές στις δύσκολες συνθήκες που βιώνουμε όλοι.   

Διαθέσιμο στα βιβλιοπωλεία των Κυθήρων Βιβλιόγατος στο Λειβάδι και Εξάντας στον Ποταμό, από τον Απρίλιο 2021. Μπορείτε επίσης να το βρείτε στο ΧΡΥΣΟΨΑΡΟ ΚΑΙ στο ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ EL SOL στο Καψάλι καθώς και στο PYRGOS HOUSE στον Ποταμό. 

 Τιμή: 25 ευρώ + 4,5 ταχυδρομικά τέλη. Μπορείτε επίσης να πληρώσετε μέσω Paypal:

Orchids of Kythira, the book

 ή να το παραγγείλετε απευθείας στο : camarela@otenet.gr

The family Orchidaceae is represented by more than 50 species and is one of the most important families in the rich floral biodiversity of the island of Kythira. Most of the species recorded so far are presented in this book with color photos and texts, in the hope that more people will appreciate their uniqueness and protect them. 

Available from April 2021, in the bookshops Vivliogatos in Leivadi and Exantas in Potamos, Kythira. You can also find it at CHRYSOPSARO and EL SOL HOTEL in Kapsali and at Pyrgos House in Potamos.  

Price: 25Euros + postage fees (usually 14 euros for Europe). Please contact your local post office. 

 You can pay via Paypal: Orchids of Kythira, the book

or  To order, contact: camarela@otenet.gr

Αγαρικό το ξανθόδερμο

Agaricus xanthodermus Genev.

Syn. Pratella xanthoderma(Genev.) Gillet,

Psalliota xanthoderma(Genev.) Richon &Roze

Αρκετά συνηθισμένο μανιτάρι σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική. Αναπτύσσεται συνήθως κατά ομάδες σε εδάφη πλούσια σε νεκρή φυτική ύλη ή κοπριά, ξέφωτα ή χερσότοπους. 

Το καπέλο έχει διάμετρο 5 έως 12 εκ. και είναι θολωτό στα πρώτα στάδια και επίπεδο αργότερα, υπόλευκο με γκριζοκαφετί περιοχές και τελικά ανοικτό καφετί στην ωριμότητα. Στο άγγιγμα κιτρινίζει ιδιαίτερα στη βάση και στην περίμετρο του καπέλου και έχει έντονη μυρωδιά ιωδίου ή μελανιού. Τα ελάσματα είναι πυκνά, ελεύθερα, χρώματος αρχικά απαλού ροζ, ενώ στην ωριμότητα γίνονται σκούρο καφέ. Το πόδι, 1-2 εκ πλάτος και 8-10 εκατοστά ύψος, με βολβώδη βάση είναι συμπαγές αρχικά, κούφιο αργότερα, λείο, λευκό με γκριζωπές ίνες. 

Το είδος περιγράφηκε και ονομάστηκε από το Γάλλο βοτανολόγο Leon Gaston Genevier, το 1876. Το χαρακτηριστικό επίθετο προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις ξανθός και δέρμα, αναφορά στην ιδιότητα του να κιτρινίζει έντονα στο άγγιγμα. 

                            

                       ΠΡΟΣΟΧΗ : ΤΟ ΜΑΝΙΤΑΡΙ ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΤΟΞΙΚΟ 

Λόγω της ομοιότητας του με άλλα νόστιμα εδώδιμα είδη του γένους εχει γίνει αιτία πολλών γαστρεντερικών δηλητηριάσεων καθώς περιέχει τοξικά στοιχεία σε υψηλές συγκεντρώσεις. 

(Gill M., Strauch RJ. 1984) Η κατανάλωσή του προκαλεί στομαχικές κράμπες, ναυτία, εμετό εφίδρωση και διάρροια.

Στα Κύθηρα το βρήκα σε διάφορες τοποθεσίες σε πρινερά ή άκρες αγρών. Μεγάλη προσοχή καθώς εύκολα μπορεί να το μπερδέψει κανείς με τα εδώδιμα μαστραγγούρια (Αγαρικό το πεδινό). Έτσι κι αλλιώς η συλλογή μανιταριών για κατανάλωση δε θα πρέπει να ενθαρρύνεται καθώς οι πληθυσμοί τους στο νησί των Κυθήρων δεν είναι πολυάριθμοι και με δεδομένη την κλιματική αλλαγή και τις δασικές πυρκαγιές είναι πιθανό αρκετά είδη να βρίσκονται σε κίνδυνο εξαφάνισης αν και δεν υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα σχετικά. 

Μαρίες στα Κύθηρα

Macrolepiota phaeodisca Bellu

Μακρολεπιότα η φαιόδισκη

Agaricaceae

Αρκετά κοινό μανιτάρι της Νότιας Ευρώπης. Καρποφορεί σε ηλιόλουστα χορτολίβαδα ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες από τα τέλη Οκτωβρίου έως το Φεβρουάριο. Ανήκει στο γένος macrolepiota στο οποίο τυπικό είδος είναι η macrolepiota procera. Τα μανιτάρια του γένους θεωρούνται κατά κανόνα βρώσιμα και νόστιμα αν και συνιστάται προσοχή καθώς κάποια από αυτά μοιάζουν με άλλα είδη που είναι τοξικά. Το συγκεκριμένο είδος περιγράφηκε το 1984 από τον Ιταλό φυσιοδίφη Francisco Bellu, ο οποίος και έδωσε το αποδεκτό σήμερα επιστημονικό όνομα Macrolepiota phaeodisca. Σύγχρονη έρευνα το ταξινομεί σαν χρωματική παραλλαγή του είδους macrolepiota excoriata.

Στα Κύθηρα το βρήκα κυρίως στα βόρεια του νησιού σε αγρούς και λιόφυτα ανάμεσα σε χορτάρια και σπανιότερα σε φρυγανότοπους. Η λαϊκή ονομασία στο βόρειο μέρος του νησιού είναι “Μαρία” και θεωρείται ασφαλές και νόστιμο μανιτάρι.

ΠΡΟΣΟΧΗ! Μοιάζει με το είδος chlorophyllum rhacodes, που είναι όμως μεγαλύτερο με μακριά ανασηκωμένα “λέπια”, και προκαλεί γαστρεντερικά προβλήματα ενώ σε κάποιους οργανισμούς μπορεί να προκαλέσει και σοβαρότερες δηλητηριάσεις. Η σάρκα του chlorophyllum rhacodes γίνεται κόκκινη όταν κοπεί ενώ η σάρκα της “Μαρίας” παραμένει λευκή.

ΠΡΟΣΟΧΗ! Ακόμα και τα θεωρούμενα ασφαλή και βρώσιμα μανιτάρια είναι δυνατόν να γίνουν επικίνδυνα αν αναπτυχθούν σε περιοχή με απορρίμματα, παλιά σίδερα κλπ. Ποτέ μη καταναλώνετε άγρια μανιτάρια αν δεν είστε απόλυτα βέβαιοι από που προέρχονται, και δεν έχετε απόλυτη εμπιστοσύνη στο μανιταροσυλλέκτη.

Το όνομα του γένους προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη λεπίς – ιδος = λέπι, φολίδα και το επίθετο μακρός -α – ον αναφορά στα μακριά “λέπια” που έχει το καπέλο του καρποσώματος του μανιταριού. Το χαρακτηριστικό επίθετο από το φαιός και δίσκος για προφανείς λόγους.

Το Δάσος Γερακαρίου στον Καραβά και το Δάσος Αϊ Γιάννη στον Ποταμό

Στο Γερακάρι κουμαριές και στο Πετρούνι ρίχια 

και μας στο χωριουδάκι μας βιόλες και κυπαρίσσια 

(Παλιά Κυθηραϊκή Μαντινάδα)

Άγιος Γιάννης  και Γερακάρι.... Δύο δάση που φυτεύτηκαν κατά τις δεκαετίες του 1960 - 1970. Η προσπάθεια ξεκίνησε από την αποστολή του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, και συνεχίστηκε σε όλες σχεδόν τις τότε κοινότητες του νησιού με επιμέλεια του δασονόμου υπαλλήλου της Δασικής Υπηρεσίας Ιωάννη Ζερλεντέ. Πολλοί κάτοικοι του νησιού, μαθητές του ιστορικού Γυμνασίου Κυθήρων αλλά και επισκέπτες από άλλες χώρες συμμετείχαν εθελοντικά στη διαμόρφωση του τοπίου και τις δενδροφυτεύσεις.

( Μαρτυρία Β.Κ από τις Καρβουνάδες : Δεκαετία 1960,... στο σχολείο, μας έδιναν μακρόστενες σακούλες γεμάτες με μείγμα χώματος και εκεί βάζαμε σπόρους)

Δημιουργήθηκε τότε φυτώριο στον προαύλιο χώρο του ναού του Οσίου Θεοδώρου και έγινε πρόσκληση στα κοινοτικά συμβούλια του νησιού να εκδηλώσουν ενδιαφέρον για δενδροφύτευση στην περιοχή τους. Το Δασαρχείο Πειραιά ( την εποχή εκείνη Αττικής και Νήσων) διαχειρίστηκε το φυτώριο με μεγάλη επιτυχία και έφτασε στο σημείο να προμηθεύει με δενδρύλλια ακόμα και την περιοχή της πρωτεύουσας.

( Μαρτυρία Δ. Τζάννε, Δεκαετία 1970, : μετέφερα 7000 δενδρύλλια στον Πειραιά).

Έτσι με κόπο και προσπάθεια πολλών ανθρώπων πρασίνισε το νησί των Κυθήρων.

(Μαρτυρία Π.Νοταρά από τον Ποταμό, Δεκαετία 1960 : Σαν μαθητής είχα συμμετοχή στη δενδροφύτευση γύρω από το μοναστήρι της Αγίας Μόνης, δυστυχώς κανένα από τα δένδρα που φυτέψαμε τότε δε ζει σήμερα.)

Τα δέντρα που επιλέχθηκαν pinus halepensis πεύκο ταχείας ανάπτυξης, pinus pinea (κουκουναριά) και ευκάλυπτος δεν είναι αυτοφυή στα Κύθηρα, αλλά εγκλιματίστηκαν εύκολα σαν τυπικά μεσογειακά είδη και έχουν μετατρέψει τις περιοχές αυτές σε βιότοπους μεγάλης αισθητικής, ιστορικής, οικολογικής και περιβαλλοντικής αξίας. 


Τα δύο δάση αποτελούν πια σημαντικά οικοσυστήματα για το νησί των Κυθήρων, στεγάζοντας ένα μεγάλο αριθμό χλωρίδας, μυκοχλωρίδας και πανίδας. Αποτελούν ενδιάμεσο σταθμό των αποδημητικών πουλιών στην πορεία τους από την Πελοπόννησο προς το νότο. Ο ρόλος τους στη ρύθμιση του μικροκλίματος της περιοχής είναι σπουδαίος.

Στην ευρύτερη περιοχή του Δάσους του Γερακαρίου υπάρχουν πολλές πηγές με τρεχούμενο νερό. Πιο γνωστές το Σιδηρόνερο στο Πετρούνι και οι πηγές στον Άγιο Μάμα, όπου υπήρχαν έως τα μέσα του 20ου αιώνα εγκαταστάσεις για  ασθενείς ώστε να μπορούν να πίνουν φρέσκο το ιαματικό νερό το οποίο θεωρούνταν μεγάλης θεραπευτικής αξίας αλλά έπρεπε να καταναλώνεται στην πηγή. Αν και αναξιοποίητες οι πηγές δέχονται αρκετούς επισκέπτες κάθε χρόνο οι δε φυσιολατρικές διαδρομές που οδηγούν σε αυτές είναι σπάνιας ομορφιάς.

Έχοντας κατά νου όλα αυτά, είναι τουλάχιστον ανεύθυνο να υποβαθμίζει κανείς την αξία τους με το επιχείρημα ότι δεν είναι φυσικά δάση. Ίσως σήμερα να κάναμε και πρέπει να κάνουμε διαφορετικές επιλογές σε είδη χλωρίδας για τις αναγκαίες αναδασώσεις, αλλά παράλληλα θα πρέπει με κάθε τρόπο να προστατεύσουμε τα υπάρχοντα δάση και αλσύλλια.

Μεγάλο μέρος του δάσους του Γερακαρίου κάηκε σε μεγάλη φωτιά τη δεκαετία του 1990 και στην καμμένη περιοχή έχουν αναγεννηθεί πολλά αυτοφυή είδη όπως κουμαριά (arbutus unedo), ρείκι (erica arborea), ακέσαρος (cistus sp.), σχοίνος ( pistacia lendiscus) κ.α.

Οι ζώνες πυρασφάλειας που δημιουργήθηκαν τη δεκαετία του 90 μετά τη μεγάλη φωτιά, λόγω έλλειψης συντήρησης έχουν σχεδόν κλείσει και ο κίνδυνος είναι μεγάλος.

Στο Δάσος του Αϊ Γιάννη στον Ποταμό γίνεται ελεγχόμενη (;;) υλοτόμηση κυρίως λόγω προσβολής των δένδρων από τη marchalina hellenica (μαρκαλίνα ή μαρσαλίνα)- παρασιτικού εντόμου που ζει στον κορμό του πεύκου τρέφεται από τους χυμούς του και αν το βρει αδύναμο, σταδιακά το ξεραίνει. Δυστυχώς, και στο αλσύλλιο πεύκων του Καψαλίου και σε μεμονωμένες συστάδες πεύκων στο νησί η λύση που προτιμήθηκε από τους αρμόδιους για να αντιμετωπιστεί το παράσιτο είναι η κοπή του δέντρου και όχι η προσπάθεια για θεραπεία του. Πριν περίπου μια δεκαετία ξεκίνησαν κάποιοι ψεκασμοί με φάρμακα που όμως θεωρήθηκαν επικίνδυνοι, οπότε στη συνέχεια υιοθετήθηκαν πιο φιλικές στο περιβάλλον μέθοδοι. Πλύσιμο με ειδικό αβλαβές διάλυμα και στη συνέχεια κάψιμο του εντόμου που έπεφτε από το δέντρο. Τα αποτελέσματα δεν ήταν τα επιθυμητά είτε λόγω λάθος εφαρμογής των προτεινόμενων λύσεων, είτε επειδή η διαδικασία είναι επίπονη και χωρίς επαρκή κέρδη για τους εμπλεκόμενους, η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε και ακολουθήσαμε τον εύκολο δρόμο: “πονάει κεφάλι..., κόβει κεφάλι”. Έτσι τα λιγοστά σε μερικές περιοχές πεύκα κόπηκαν χωρίς καν να μπουν οι αρμόδιοι στον κόπο να τα αντικαταστήσουν με άλλα πιο ανθεκτικά είδη.

Βέβαια αυτοί που κάνουν την υλοτόμηση, με άδεια ή χωρίς, κόβουν και υγιή δέντρα είτε γιατί βρίσκονται στο δρόμο προς τα ξερά είτε γιατί έτσι είναι πιο βολικό. Τα τελευταία χρόνια και λόγω της μεγάλης ζήτησης σε καυσόξυλα, η υλοτόμηση έχει πάρει επικίνδυνες διαστάσεις. Ειδικοί επιστήμονες  υποστηρίζουν ότι είναι αναγκαίο να καθαρίζονται τα δάση άλλα αυτό θα πρέπει να γίνεται με σχέδιο και έλεγχο ώστε να εξυπηρετούνται οι ανάγκες πυροπροστασίας και όχι να κόβονται υγιή δέντρα όπως μας βολεύει!!!

Στο δάσος του Ποταμού οι καθαρισμοί και  η συντήρηση του μοναδικού δρόμου είναι ανύπαρκτοι τα τελευταία χρόνια ενώ παράλληλα έχουν δημιουργηθεί από παλιότερα τρεις τέσσερεις τουλάχιστον πρόχειρες χωματερές που αυξάνουν τον κίνδυνο πυρκαγιάς και μολύνουν το περιβάλλον.

Πριν τρία χρόνια έγινε καθαρισμός της ανατολικής πλευράς του δάσους του Ποταμού από εθελοντές κατοίκους αλλά τα σκουπίδια έχουν επιστρέψει και σε αυτά τα μέρη. Οι “υλοτόμοι” νόμιμοι και παράνομοι παίρνουν τους κορμούς των δέντρων αλλά αφήνουν σωρούς από τα λεπτότερα κλαδιά με αποτέλεσμα αντί για καθαρισμό να έχουμε επικίνδυνη συσσώρευση καύσιμης ύλης στο δάπεδο του δάσους.

Όλα αυτά συνθέτουν ένα εφιαλτικό σκηνικό μέσα στο πανέμορφο δάσος του Αϊ Γιάννη. Οι αρμόδιοι θα πρέπει άμεσα να λάβουν τα απαιτούμενα μέτρα προστασίας κινητοποιώντας κατοίκους και ενδιαφερόμενους και παρέχοντας τους υποστήριξη.

Ελπίζουμε στην καινούρια, πανάκριβη από ό,τι ακούγεται μελέτη, που υπόσχονται οι αρμόδιες αρχές να συμπεριληφθούν τα ενδεδειγμένα μέτρα προστασίας των δύο μοναδικών δασών του νησιού και να υπάρξει σχετική ενημέρωση των κατοίκων. 

Επειδή η ιστορία έχει την τάση να επαναλαμβάνεται.....

Διαπιστώσεις και προβληματισμοί από την πρόσφατη δασική πυρκαγιά

Πέρασε  μια βδομάδα από την καταστροφική πυρκαγιά που κατέκαψε μεγάλη έκταση (σχεδόν το 1/10) του νησιού των Κυθήρων. Το μεγαλύτερο μέρος αυτής της έκτασης καλυπτόταν από φρύγανα και μακία βλάστηση, αλλά κάηκαν και αρκετά αλσύλλια πεύκων ( Pinus halepensis, Pinus pinea ) τα πρώτα φυτεμένα πριν 50 περίπου χρόνια, τα δεύτερα αυτοφυή, μικροί κυπαρισσώνες, και αγροτικές καλλιέργειες και μελισσοκομεία. Παράλληλα κινδύνευσαν οικισμοί ολόκληροι και η φωτιά μπήκε στις αυλές των σπιτιών σε κάποιους από αυτούς.

Κινδύνευσαν σοβαρά τρία σπάνια είδη χλωρίδας το Polygala helenae ( στενότοπο ενδημικό βλ. http://floracytherea.blogspot.gr/2012/10/blog-post_16.html), το Cyclamen repandum ssp peloponnesiacum (δεν αναφέρεται στους καταλόγους χλωρίδας του νησιού, πρώτη αναφορά στο παρόν ιστολόγιο: http://floracytherea.blogspot.gr/2011/03/blog-post_31.html) και το Limonium aphroditae.

Limonium aphroditae

Αν ο αέρας φύσαγε από λίγο διαφορετική κατεύθυνση θα είχε καεί ο ένας εκ των δύο μικρών πληθυσμών Polygala helenae, που υπάρχουν στο νησί και η πιθανότητα ολοκληρωτικής εξαφάνισης του θα μεγάλωνε δραματικά.

Αν ο αέρας φύσαγε από λίγο διαφορετική κατεύθυνση θα είχε κάψει το βιότοπο του μοναδικού στο νησί ανοιξιάτικου κυκλάμινου με κίνδυνο και αυτό να εκλείψει από το νησί μας.

Cyclamen repandum ssp peloponnesiacum 

Αυτή τη φορά τα τρία αυτά είδη γλύτωσαν. Σώθηκαν,... από καθαρή τύχη. Άλλα είδη εξ ίσου σπάνια και πολύτιμα έχουν εκλείψει εξ αιτίας των καταστροφικών δασικών πυρκαγιών, που είναι τόσο συχνές στο νησί και στη Μεσόγειο γενικότερα.

Το ζήτημα της αξίας της διατήρησης της βιοποικιλότητας έχει εκτενώς συζητηθεί σε όλο τον κόσμο. Η μικρή τοπική μας κοινωνία ίσως χρειάζεται περισσότερη ενημέρωση σχετικά και αυτός είναι ένας από τους ρόλους που φιλοδοξεί να έχει το παρόν ιστολόγιο.

Στην παρούσα κατάσταση όμως είναι ακόμα πιο επιτακτική η ανάγκη να εξετάσουμε τη συμπεριφορά μας πριν και κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς όχι για να κρίνουμε ή να αναζητήσουμε ευθύνες αλλά για να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι την επόμενη φορά. Και είναι ακόμα πιο αναγκαίο να εξετάσουμε τις ενέργειες μας μετά τη φωτιά, έτσι ώστε να μην προκαλέσουμε ακόμα μεγαλύτερη ζημιά στην ήδη πληγωμένη φύση.

Πριν τη φωτιά....

1. Έγιναν ασκήσεις ετοιμότητας στις οποίες να συμμετέχουν οι δυνάμεις του ΠΚ Κυθήρων, η πολιτική προστασία του Δήμου Κυθήρων και η πιστοποιημένη ομάδα εθελοντών;;; Αν έγιναν, δημοσιοποιήθηκαν τα αποτελέσματα και ενημερώθηκε ο κόσμος για αυτά;
2. Ο εξοπλισμός του πυροσβεστικού κλιμακίου είχε επαρκώς ελεγχθεί για βλάβες και αυτές είχαν επιδιορθωθεί;
3. Οι δεξαμενές νερού σε διάφορα σημεία του νησιού ήταν γεμάτες;
4. Υπήρξε καθοδήγηση από τις αρμόδιες αρχές προς τους κατοίκους για μέτρα προφύλαξης (καθαρισμούς κλπ) στην περιοχή γύρω από το σπίτια; Οι κάτοικοι ήταν ενήμεροι για το πως πρέπει να αντιδράσουν σε περίπτωση φυσικής καταστροφής;
5. Υπήρχε στην Αρμόδια Αρχή Πολιτικής Προστασίας γραπτή κατάσταση έμπειρων κατοίκων οι οποίοι θα μπορούσαν κατά περιοχή να συνδράμουν τις δυνάμεις της Πυροσβεστικής;

Κατά τη διάρκεια της φωτιάς....

1. Είχαν όλα τα πυροσβεστικά οχήματα πλήρη και ελεγμένο εξοπλισμό που λειτουργούσε άριστα;
2. Γνώριζαν οι δυνάμεις κατάσβεσης το ανάγλυφο, τους τυχόν αγροτικούς δρόμους, τις ιδιαιτερότητες του τοπίου και της βλάστησης έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουν τα αποτελέσματα της, ηρωικής δεν υπάρχει αμφιβολία, προσπάθειας τους; Εάν τυχόν δεν είχαν αυτές τις γνώσεις υπήρξε συγκροτημένος μηχανισμός από το αρμόδιο συντονιστικό όργανο πολιτικής προστασίας να τους συντρέξει;
3. Είναι σωστό και λογικό να απαγορεύεται η πρόσβαση σε ιδιώτες που πάνε απλώς να χαζέψουν τη φωτιά. Μήπως όμως ανάμεσα σε αυτούς υπήρχαν και ντόπιοι έμπειροι πολίτες που μπορούσαν πραγματικά να βοηθήσουν με διάφορους τρόπους και αυτό τους απαγορεύτηκε;!!
4. Η συνεννόηση μεταξύ των αρμοδίων αρχών τοπικών και περιφερειακών ήταν επαρκής και συντονισμένη;
5. Μήπως επαναπαυτήκαμε στη ιδέα ότι τα εναέρια μέσα θα σβήσουν τη φωτιά; Τι θα είχε γίνει στα Πιτσινιάνικα αν οι κάτοικοι δεν είχαν αναλάβει με δικά τους μέσα την αναχαίτιση της φωτιάς; Στα τοπικά και διαδικτυακά καφενεία άνθρωποι με μεγάλη εμπειρία στις συχνές δασικές πυρκαγιές που έχει αντιμετωπίσει το νησί μας ρωτούν, πως είναι δυνατόν να μην μπορεί να αναχαιτιστεί μια φωτιά, που διέσχισε δύο τρεις φορές ασφαλτοστρωμένους δρόμους; Τι νόημα έχουν οι ζώνες πυρασφάλειας αν δεν μπορούμε να σταματήσουμε τη φωτιά σε άσφαλτο πλάτους 6μ;

Η φωτιά έφτασε έξω από τα σπίτια στα Πιτσινιάνικα. Ευτυχώς οι κάτοικοι αντέδρασαν αποτελεσματικά. Θέα από τα Κοντολιάνικα.





Μετά τη φωτιά....

1. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η αναγεννητική δύναμη του μεγαλύτερου ποσοστού των ειδών που κάηκαν είναι μεγάλη.
2. Με την πρώτη βροχή οι περισσότερες καμένες περιοχές θα πρασινίσουν. Μικρές πόες και βολβώδη φυτά θα ανακάμψουν πλήρως σε δύο χρόνια. Τα δασύλλια θα χρειαστούν περισσότερο χρόνο αλλά και αυτά θα αναδασωθούν φυσικά, αν προστατευτούν από εξωτερικές παρεμβάσεις. Στην περιοχή των Μυρτιδίων όπου πολλά πευκάκια ήταν κάτω από 20 χρονών ( η περιοχή είχε ξανακαεί στο πρόσφατο παρελθόν ) η κατάσταση είναι πιο σύνθετη και θα χρειαστεί ειδικός σχεδιασμός. Ειδική αντιμετώπιση χρειάζεται και ο κέδρος ( Juniperus phoenicia) που αναγεννάται πολύ δύσκολα αν και τα άτομα τα οποία κάηκαν στην πρόσφατη πυρκαγιά ήταν σχετικά λίγα. Η μεγάλη καταστροφή του σχεδόν αμιγούς κεδροδάσους έχει γίνει σε προηγούμενη πυρκαγιά.



Η περιοχή γύρω από το προσκύνημα της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας


3. Η επιστημονική άποψη αλλά και η καθημερινή παρατήρηση μας λένε ότι κατά κανόνα η ανθρώπινη παρέμβαση στα οικοσυστήματα που έχουν υποβαθμιστεί λόγω πυρκαγιάς δεν είναι πάντα συμβατή με τις ανάγκες τους.
4. Μεγαλύτερος εχθρός της βλάστησης που προσπαθεί να ανακάμψει είναι η ανεξέλεγκτη βόσκηση! Οι αρμόδιες αρχές θα πρέπει να λάβουν τα προβλεπόμενα από το νόμο μέτρα ώστε οι καμένες περιοχές να προστατευθούν από “άγρια” ή μη κατσίκια και πρόβατα. Κάτι που μέχρι σήμερα δεν έχει γίνει. Παρατηρήστε τι συμβαίνει στην καμένη περιοχή της Αγίας Μόνης, ένα μόλις χρόνο μετά τη μεγάλη πυρκαγιά και μέχρι σήμερα!







"Άγρια";; κατσίκια βόσκουν ανενόχλητα στις καμμένες περιοχές γύρω από την Αγία Μόνη


5. Η τυχόν υλοτόμηση των καμένων κορμών θα πρέπει να γίνει το δυνατό συντομότερα ώστε να μην καταστραφούν τα νεαρά φυντάνια.



Ο μικρός κυπαρισσώνας στο δρόμο προς Πιτσινάδες


6. Πέρα από τις αποζημιώσεις που θα πρέπει να αποδοθούν στους δικαιούχους εγείρεται θέμα ισχύος των δασικών χαρτών και των χαρακτηρισμών που αυτοί περιέχουν,αφού η φωτιά αποκάλυψε συνάμπελα, αναβαθμίδες και άλλα σημεία ανθρώπινης δραστηριότητας και δίκαιο είναι να τροποποιηθούν ανάλογα οι χαρακτηρισμοί των εκτάσεων αυτών.



Αραίοι και στο βάθος Σκληρή


7. Σχεδιασμοί για αναδασώσεις και αντιπλημμυρικά έργα θα πρέπει να γίνουν πολύ προσεκτικά καθώς ειδικοί επιστήμονες επιμένουν ότι συχνά τέτοιες ενέργειες φέρνουν αντίθετα από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Οι μεγάλες μπουλντόζες του στρατού έφτασαν στα Κύθηρα την τρίτη ή τέταρτη μέρα της πυρκαγιάς. Δεν γνωρίζω κατά πόσο βοήθησαν στον περιορισμό της φωτιάς ούτε εάν προχώρησαν σε διάνοιξη ζωνών πυρασφάλειας. Θα ήταν ίσως χρήσιμο να ενημερωθεί ο κόσμος τι ακριβώς πρόκειται να γίνει στη συνέχεια και βάσει ποίου σχεδιασμού θα γίνει. Επειδή στο συγκεκριμένο θέμα ενδέχεται να υπάρχει και σχετικό οικονομικό όφελος για τοπικούς και περιφερειακούς παράγοντες καλό θα ήταν να υπάρξει απόλυτη διαφάνεια, ενημέρωση και επιστημονική τεκμηρίωση της αναγκαιότητας των έργων που θα προγραμματιστούν.



Η περιοχή γύρω από το Προσκύνημα της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας που είχε ξανακαεί πριν 20 περιπου χρόνια



Προς Άγιο Πέτρο στους Αραίους

         

Ασφόδελος

Asphodelus L.

Asphodelaceae / Liliaceae

Το γένος περιλαμβάνει δεκαεπτά είδη πολυετών φυτών αυτοφυών στη δυτική, κεντρική και νότια Ευρώπη. Πολλά από αυτά έχουν εξαπλωθεί σε όλον τον κόσμο σαν επιγενή.

Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού εκθειάζονται από την αρχαιότητα. Από την εποχή του Ιπποκράτη έως και σήμερα η λαϊκή ιατρική θεωρεί ότι παρασκευάσματα από τις ρίζες και τα φύλλα του φυτού έχουν διουρητική, αποχρεμπτική, καρδιοτονωτική και εμετική δράση ενώ σαν αλοιφή ή κατάπλασμα θεωρείται ότι θεραπεύουν φλεγμονές και έλκη του δέρματος και των βλενογόννων, την τριχόπτωση, τους πόνους στα αυτιά και τα μάτια. Ιδιαίτερα εκτιμάται ο ασφόδελος από τον Διοσκουρίδη που τον θεωρεί κυριολεκτικά πανάκεια για όλες τις ασθένειες.

Asphodelus fistulosus L.

Οι κόνδυλοι του φυτού αφού κορνιοτοποιηθούν και αναμειχθούν με κρύο νερό δίνουν ισχυρή κόλλα που χρησιμοποιείται στη βιβλιοδεσία και την υποδηματοποιία (Grieve, A Modern Herbal, Penguin, 1984) καθώς επίσης και κίτρινη βαφή.(Upholf.J.C.Th. Dictionary of Economic Plants, Weinheim, 1959)

Οι Αρχαίοι Ελληνες συνέδεσαν το φυτό με τον Αδη και τους νεκρούς. Ισως το γεγονός ότι το υπόγειο τμήμα του φυτού, οι κονδυλώδεις ρίζες οι οποίες είναι μεν βρώσιμες (λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε άμυλο) αλλά θεωρούνται δεύτερης ποιότητας τροφή, κατάλληλη για τους φτωχούς ή ελάχιστη προσφορά στους νεκρούς οδήγησε τους αρχαίους έλληνες στο να φυτεύουν ασφόδελους κοντά στους τάφους. Η Περσεφόνη εμφανίζεται με στεφάνι από ασφόδελους στα μαλλιά και το φυτό σε πολλές περιπτώσεις συμβολίζει τη λησμονιά του θανάτου.

Στον Όμηρο αναφέρεται..., “Ασφοδελός Λειμών” το λιβάδι με τους ασφόδελους σαν το τελικό καταφύγιο των ψυχών των κοινών θνητών.

Πέρασαν το ρέμα του Ωκεανού και τη Λευκή Πέτρα,

πέρασαν τις πύλες του ήλιου και τον κόσμο των ονείρων, κι έσωσαν

γρήγορα στ᾽ Ασφοδελό Λιβάδι, όπου κατοικούν οι ψυχές...

Ομήρου Οδύσσεια Ω

Μετάφραση Γιώργος Σεφέρης

Θεωρείται σπουδαίο μελισσοτροφικό φυτό αφού η πρώιμη ανθοφορία του βοηθά τις μέλισσες να δυναμώσουν έως ότου αρχίσουν οι μεγάλες ανθοφορίες της άνοιξης. Η γύρη που παράγεται την εποχή που επικρατεί η ανθοφορία του ασφόδελου έχει έντονο πορτοκαλοκόκκινο χρώμα.

Από αισθητική άποψη, ενώ το άνθος του φυτού είναι υπέροχο από κοντά, η συνολική εντύπωση που δίνει το φυτό με το ακαθόριστα χλωμό, ωχρόλευκο ως καφετί χρώμα και τα στελέχη που ορθώνονται σαν αποστεωμένα χέρια, δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστη.

ἂς μὴ μᾶς ξεχάσουν, τὶς ἀδύναμες ψυχὲς μέσα στ᾿ ἀσφοδίλια,

ἂς γυρίσουν πρὸς τὸ ἔρεβος τὰ κεφάλια τῶν θυμάτων:

Ἐμεῖς ποὺ τίποτε δὲν εἴχαμε θὰ τοὺς διδάξουμε τὴ γαλήνη.

Δεκέμβρης 1933 - Δεκέμβρης 1934

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ Μυθιστόρημα

Στα Κύθηρα έχω συναντήσει τρία είδη:Το είδος Asphodelus ramosus L., (ασπέρδουκλας), το είδος asphodelus fistulosus και τέλος το είδος asphodelus luteus (asphdodeline lutea). Το τελευταίο είναι αρκετά σπάνιο στα Κύθηρα. Έως σήμερα έχω συναντήσει ένα πληθυσμό στο βόρειο μέρος του νησιού).

Asphodeline lutea (L.) Rchb.

Κοινές ονομασίες του φυτού asphodelus aestivus στα Κύθηρα* και σε άλλα μέρη της Ελλάδας είναι: ασπέρδουκλας, και ασπέρδουγκλας (Ιόνια Νησιά), σποδρίλι (Χίος), ασφέλταρος (Τήνος), σπερδούκλα (Λακωνία), σφεντιλιά (Κρήτη), σφούρδουκλας (Ρόδος) κ.α.

*Η πληροφορία ότι κοινή ονομασία του είναι άρβυκας ή άρθηκας προφανώς οφείλεται σε σύγχυση με το φυτό ferula communis το οποίο ονομάζεται έτσι στα Κύθηρα και αλλού.

Οι παλιοί γεωργοί του νησιού των Κυθήρων προέβλεπαν τον καιρό του επόμενου χειμώνα παρατηρώντας το στέλεχος του ασπέρδουκλα. Ίσιο και ψηλό σήμαινε “καλοχρονέα” δηλ. ήπιο καιρό και άφθονη παραγωγή. Στραβό και όχι αρκετά ψηλό στέλεχος σήμαινε κακοκαιρία και φτωχή καρποφορία.

Ως προς την ετυμολογία του ομηρικού επιθέτου ασφοδελός και του ουσιαστικού ασφόδελος οι απόψεις των ειδικών διίστανται. Μία εκδοχή είναι ότι πρόκειται για προελληνική λέξη. ( Ν.Π.Ανδριώτης, 1953)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη που θέλει τη λέξη να προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό σποδός=στάχτη, τέφρα, με προσθήκη του αρχικού α- και της κατάληξης -ελος. (www. heterophoton.blogspot.gr )