Αναγνώστες

Σάββατο 20 Οκτωβρίου 2012

Σκουτελάρια των βράχων, η κυθέρεια


Scutellaria rupestris Boiss.&Heldr. ssp. cytherea (Rech.fil) Greuter&Burdet


Lamiaceae/Labiatae


Κύθηρα, Άνοιξη 2011. Φωτογραφίες, κείμενα:Σταυρούλα Φατσέα
Μικρό χαμαίφυτο με όρθιους βλαστούς ως 20εκ ύψος. Τα ασημοπράσινα χνουδωτά φύλλα είναι μεγαλύτερα στη βάση του φυτού. Η ανθοφορία κατά μήκος των βλαστών είναι πυκνή και εντυπωσιακή. Τα λευκά πέταλα σχηματίζουν σωλήνα που καταλήγει σε δύο χείλη. Το επάνω ροζ και το κάτω λευκό χωρίς ραβδώσεις ή άλλα σημάδια. Ο κάλυκας έχει χαρακτηριστικό σχήμα ρηχής λεκάνης που ενέπνευσε το όνομα του γένους, από τη λατινική λέξη scutella = μικρή λεκάνη.  Η λέξη σκουτέλα χρησιμοποιείται στην κυθηραϊκή διάλεκτο με την ίδια ακριβώς έννοια.

Το σπάνιο αυτό είδος θεωρήθηκε αρχικά στενότοπο ενδημικό των Κυθήρων, αλλά υπάρχουν αναφορές ότι ενδημεί και στη Πελοπόννησο (Tan et al. 2006, Λ. Κουτσοθεοδωρής, 2008)

Στους διεθνείς καταλόγους το είδος εμφανίζεται ως σπάνιο ή τρωτό. Κρίνοντας όμως από τα ελάχιστα φυτά έχουν απομείνει μετά τις πυρκαγιές και την παράνομη βόσκηση, ιδιαίτερα στα δυτικά, όπου υπήρχαν εύρωστοι πληθυσμοί, θα έλεγα ότι θα έπρεπε να καταταχθεί σε ανώτερη κατηγορία κινδύνου. 

 Δυστυχώς όπως και για άλλα σπάνια και απειλούμενα είδη στο νησί, δεν έχει ληφθεί κανένα μέτρο προστασίας.

Τρίτη 16 Οκτωβρίου 2012

Το Πολύγαλα της Ελένης: Σπάνιο και Απειλούμενο


Polygala helenae Greuter


Polygalaceae



 Κύθηρα,Άνοιξη 2012. Φωτογραφίες, κείμενο: Σταυρούλα Φατσέα 
 Το γένος polygala περιλαμβάνει πάνω από 500 είδη πολλά από τα οποία είναι εξαιρετικά εντυπωσιακά και καλλιεργούνται σαν καλλωπιστικά. Ο Λινναίος ονόμασε το γένος από τις ελληνικές λέξεις πολύ και γάλα ίσως επηρεαζόμενος από την αρχαία πεποίθηση ότι τα ζώα που τρέφονταν με ανάλογα φυτά έβγαζαν περισσότερο γάλα.



Το περίφημο Polygala helenae, το Πολύγαλα της Ελένης, από τους πιο μικρούς εκπροσώπους του γένους, είναι στενότοπο ενδημικό των Κυθήρων. Περιγράφηκε από τον σπουδαίο βοτανολόγο Greuter κατά την δεκαετία του 1960. Είναι ένα από τα 50 πιο σπάνια, απειλούμενα είδη της Μεσογείου.


Εχει χαρακτηριστεί CR ( κρίσιμα κινδυνεύον) σύμφωνα με τα κριτήρια του Κόκκινου καταλόγου της IUCN διότι ο βιότοπός του, εξ όσων γνωρίζουμε, περιορίζεται σε δύο μόνον μικρές περιοχές των Κυθήρων οι οποίες μάλιστα δέχονται ισχυρές πιέσεις λόγω πυρκαγιών και τουριστικής ανάπτυξης. Δυστυχώς το φυτό δεν περιλαμβάνεται στους διεθνείς ή εθνικούς καταλόγους προστασίας που σημαίνει ότι έχει αφεθεί στη μοίρα του. (Γ. Ιατρού, Πανεπιστήμιο Πατρών)



Το 1753 ο Λινναίος ονόμασε το γένος από τις ελληνικές λέξεις πολύ και γάλα ίσως επηρεαζόμενος από την αρχαία πεποίθηση ότι τα ζώα που τρέφονταν με ανάλογα φυτά έβγαζαν περισσότερο γάλα.




Κάποια είδη χρησιμοποιούνται στην παραδοσιακή ανατολική θεραπευτική σαν ισχυρό δυναμωτικό ίσης αξίας με το τζινσενγκ. Η ρίζα του φυτού θεωρείται ότι ενδυναμώνει τη θέληση και την ορμή του ανθρώπου να πραγματώσει υψηλούς στόχους, βοηθώντας την καταπολέμηση παλαιών συνηθειών και αγκυλώσεων.   

Σάββατο 13 Οκτωβρίου 2012

Άλλιο το καλλίμισχο


Allium callimischon Link


Amaryllidaceae/Alliaceae

Κύθηρα, Φθινόπωρο 2011. Φωτογραφίες, κείμενο: Σταυρούλα Φατσέα

Το πανέμορφο αυτό άλλιο μπουμπουκιάζει την άνοιξη. Τα λεπτεπίλεπτα άνθη παραμένουν κρυμμένα σε μικρά μπουμπούκια κατά τη διάρκεια του καυτού καλοκαιριού πάνω στους λεπτούς μίσχους που καλύπτονται από ξερό περίβλημα. Το φθινόπωρο με τα πρωτοβρόχια ανθίζουν σα θαύμα. Το είδος ενδημεί στη νότια και δυτική Ελλάδα.



Τετάρτη 10 Οκτωβρίου 2012

Άδωνις ο κρητικός


Adonis cretica (Huth, 1890) Runemark 2002

Syn. Adonis microcarpa DC var.cretica Huth
Syn. Adonis aestivalis L. ssp cretica (Huth) Steinb.



Ranunculaceae



Κύθηρα, Άνοιξη 2011.
Φωτογραφία,κείμενο:Σταυρούλα Φατσέα


Σπάνιο μονοετές φυτό, ενδημικό της Κρήτης, εξ ου και το όνομα του υποείδους. Ανθίζει από τον Φεβρουάριο ως τον Απρίλιο. Το κύριο χρώμα των πετάλων είναι συχνά κίτρινο ενώ στο είδος microcarpa που είναι αρκετά εξαπλωμένο σε όλη τη Μεσόγειο, συχνότερα κόκκινο. Το είδος το βρήκα σε πολύ μικρούς αριθμούς σε δύο διαφορετικές τοποθεσίες στα Κύθηρα. (Πρώτη αναφορά για το νησί)


Το όνομα του φυτού

Ο Άδωνις ήταν καρπός του ανίερου έρωτα της Μύρρας για τον πατέρα της, βασιλιά Κινύρα της Πάφου. Η Μύρρα μεταμορφώθηκε σε δέντρο σαν τιμωρία για το αμάρτημά της και  από τον κορμό του δέντρου μύρρα ή σμύρνα γεννήθηκε το βρέφος 'Αδωνις. Η Αφροδίτη τον τοποθέτησε μυστικά σε ξύλινη λάρνακα και τον παρέδωσε στην Περσεφόνη για να τον αναθρέψει στον Άδη. Καθώς ο Άδωνις μεγάλωνε η ομορφιά του ήταν τόσο μεγάλη που η Περσεφόνη τον ερωτεύτηκε, αρνήθηκε να τον δώσει στην Αφροδίτη και θέλησε να τον κρατήσει για πάντα στο σκοτεινό της κόσμο. Η Αφροδίτη ζήτησε την διαιτησία του Δία, ο οποίος αποφάσισε ότι ο 'Αδωνις θα ζούσε τέσσερεις μήνες με την Περσεφόνη στον Κάτω Κόσμο, τέσσερεις μήνες με την Αφροδίτη και θα μπορούσε να διαθέσει το υπόλοιπο διάστημα του χρόνου όπως ήθελε. Ο 'Αδωνις διάλεξε να διαθέσει τον επιπλέον χρόνο του με την Αφροδίτη καθώς ο έρωτας τους ήταν αμοιβαίος. Η Αφροδίτη του αφοσιώθηκε με τόσο πάθος που ο Άρης τυφλός από ζήλια έστειλε άγριο κάπρο και τον σκότωσε μπροστά στα μάτια της. Από τα δάκρυα της απαρηγόρητης Αφροδίτης φύτρωσαν τριαντάφυλλα ενώ οι σταγόνες αίματος του αδικοχαμένου μεταμορφώθηκαν στο πανέμορφο λουλούδι. (Οβίδιος Μεταμορφώσεις)
Ο Άδωνις ή Tammuz στα φοινικικά (Adon = κύριε και θεέ, προσφώνηση του υπέρτατου θεού στα σημιτικά) συμβολίζει το θάνατο και την αναγέννηση. 
 Οι Αρχαίοι Ελληνες γιόρταζαν τα Αδώνια προς τιμή του Άδωνη και της Αφροδίτης κατά την εαρινή ισημερία. Ξύλινα ομοιώματα του θεού στολίζονταν με άνθη αποκλειστικά από θρηνούσες γυναίκες οι οποίες ευλαβικά επιτελούσαν όλα τα ταφικά τελετουργικά.
Στη συνέχεια γινόταν περιφορά του νεκρού θεού στους δρόμους συνοδεία θρηνητικών ασμάτων και ενός ιδιαίτερου αυλού που αποκαλείτο γίγγρας. Οι γυναίκες εννέα μέρες πριν τη γιορτή φύτευαν μάραθο, σιτάρι, μαρούλι και άλλα φυτά που βλασταίνουν γρήγορα αλλά και μαραίνονται επίσης γρήγορα σε κεραμικά αγγεία που ονομάζονταν “κήποι Αδώνιδος” και τα οποία μετά την περιφορά έριχναν μαζί με τα ξύλινα ομοιώματα είτε στη θάλασσα είτε σε ποταμό είτε σε πηγή κοντά στο τόπο τους. Αυτή η πρώτη μέρα ονομαζόταν “Aφανισμός”. Την επομένη γιόρταζαν με χορούς και γέλια σε πλούσια τραπέζια, την “Εύρεση”, δηλαδή την ανάσταση, την αναγέννηση του θεού. Μια θαυμάσια περιγραφή της γιορτής στα Eιδύλλια του Θεόκριτου σε μετάφραση Ι. Πολέμη:

“Δέσποιν᾽, ἃ Γολγώς τε καὶ Ἰδάλιον ἐφίλασας, αἰπεινόν τ᾽ Ἔρυκα, χρυσῷ παίζοισ᾽ Ἀφροδίτα,
οἷόν τοι τὸν Ἄδωνιν ἀπ᾽ ἀενάω Ἀχέροντος μηνὶ δυωδεκάτῳ μαλακαίποδες ἄγαγον Ὧραι.
Βάρδισται Μακάρων, Ὧραι φίλαι, ἀλλὰ ποθειναὶ ἔρχονται πάντεσσι βροτοῖς αἰεί τι φέροισαι.

Κυρά, που στους Γολγούς ποθείς και στο Ιδάλιον όρος και στον ψηλό τον Έρυκα να παίζης, Αφροδίτη·
πάντοτ' αλαφροπάτητες, σου φέρνουν κάθε χρόνο, μέσ' από τον Αχέροντα, τον Άδωνι σου οι Ώρες·
αυτές οι πιο αργοκίνητες από τους αθανάτους, που φέρνουν σ' όλους τους θνητούς κάτι καλό όταν έρθουν.

Κύπρι Διωναία, τὺ μὲν ἀθανάταν ἀπὸ θνατᾶς, ἀνθρώπων ὡς μῦθος, ἐποίησας Βερενίκαν,
ἀμβροσίαν ἐς στῆθος ἀποστάξασα γυναικός· τὶν δὲ χαριζομένα, πολυώνυμε καὶ πολύναε,
ἁ Βερενικεία θυγάτηρ, Ἑλένᾳ εἰκυῖα Ἀρσινόα πάντεσσι καλοῖς ἀτιτάλλει Ἄδωνιν.

Της Διώνης θυγατέρα εσύ, πεντάμορφη Αφροδίτη, τη Βερενίκη από θνητήν αθάνατη έχεις κάνει,σταλάζοντας στα στήθη της τη θεϊκή αμβροσία· 
κ' η Αρσινόη η κόρη της, ωραία σαν την Ελένη,για χάρη σου, ω ξακουστή και πολυλατρευμένη, πλούσια, μεγαλόπρεπα τον Άδωνι γιορτάζει.

Πὰρ μέν οἱ ὥρια κεῖται, ὅσα δρυὸς ἄκρα φέρονται, πὰρ δ᾽ ἁπαλοὶ κᾶποι πεφυλαγμένοι ἐν ταλαρίσκοις ἀργυρέοις, Συρίω δὲ μύρω χρύσει᾽ ἀλάβαστρα.

Ολόγυρα του απλώνονται όλ' οι καρποί των δένδρων κι άνθη πανώρηα, δροσερά μέσ' σ' αργυρά καλάθια και σε λαγήνια ολόχρυσα μύρ' από τη Συρία.

Εἴδατά θ᾽ ὅσσα γυναῖκες ἐπὶ πλαθάνῳ πονέονται, ἄνθεα μίσγοισαι λευκῷ παντοῖ᾽ ἁμ᾽ ἀλεύρῳ,ὅσσα τ᾽ ἀπὸ γλυκερῶ μέλιτος τά τ᾽ ἐν ὑγρῷ ἐλαίῳ, πάντ᾽ αὐτῷ πετεηνὰ καὶ ἑρπετὰ τεῖδε πάρεστιν.

Ολόγυρα του λιχουδιές που πλάθουν οι γυναίκες με τέχνη ανακατεύοντας λουλούδια κι άσπρο αλεύρι κι άλλα από μέλι γλυκερό κι από καθάρειο λάδι· κάθε λογής πετούμενα και σερπετά κοντά του.

Χλωραὶ δὲ σκιάδες, μαλακῷ βρίθοντες ἀνήθῳ,δέδμανθ᾽· οἱ δέ τε κῶροι ὑπερπωτῶνται
Ἔρωτες, οἷοι ἀηδονιδῆες ἀεξομένων ἐπὶ δένδρων πωτῶνται, πτερύγων πειρώμενοι, ὄζον ἀπ᾽ ὄζω.

Το δροσερό γλυκάνισο κιόσκια ανθηρά έχει πλέξει·νιογέννητοι έρωτες δειλά τριγύρω φτερουγίζουν, σαν τ' αηδονάκια τα μικρά, που αρχίζουν να πετάνε και δοκιμάζουν τα φτερά κλωνάρι σε κλωνάρι.




Παρασκευή 5 Οκτωβρίου 2012

Ένας αρχαίος φίλος



Equisetum arvense L.

Ιππουρίς η αγροστώδης

Equisetaceae


Κύθηρα, Άνοιξη 2012.
Φωτογραφίες, κείμενα: Σταυρούλα Φατσέα
Στις όχθες των ρεματιών, σε υγρά, ακόμα και ανήλιαγα μέρη, φυτρώνει το πολυκόμπι, τελευταίος απόγονος της μεγάλης οικογένειας των ιππουριδών. Οι συγγενείς του, που εμφανίστηκαν κατά τον Παλαιοζωικό Αιώνα, ήταν ψηλά φυτά, σαν δέντρα. Έφτασαν στην ακμή τους κατά τη Λιθανθρακοφόρο περίοδο 360-300 εκατομμύρια χρόνια πριν. Οι μεγαλοπρεπείς αυτοί πρόγονοι καταρρέοντας, σχημάτισαν τα αποθέματα λιθάνθρακα τα οποία χρησιμοποιεί μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα. Σύγχρονος εκπρόσωπός τους, το λιγότερο εντυπωσιακό αλλά πολύ χρήσιμο πολυκόμπι.

Γνωστό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες από την εποχή τουλάχιστον του Διοσκουρίδη που το θεωρούσε άριστο επουλωτικό των τραυμάτων. Ο Πλίνιος που πρωτοχρησιμοποίησε το όνομα equisetum το περιγράφει σαν θαυματουργό φάρμακο, που με μία και μόνη εφαρμογή μπορεί να σταματήσει την αιμορραγία. Ακόμα σήμερα θεωρείται εξαιρετικό για την ανάπλαση του συνδετικού ιστού του δέρματος, για υγιή μαλλιά και νύχια, φάρμακο για την ακμή και διάφορες δερματικές παθήσεις.


Θεωρείται ισχυρό διουρητικό και χρησιμοποιείται από την παραδοσιακή ιατρική σε όλες τις παθήσεις που σχετίζονται με κατακράτηση υγρών, παχυσαρκία, διαβήτη, πρήξιμο ματιών αρθρίτιδες, ρευματισμούς, πέτρες στα νεφρά κ.α.
Η σύγχρονη έρευνα επιβεβαιώνει την υψηλή περιεκτικότητα των ιστών του φυτού σε πυρίτιο και κάλιο, αλκαλοειδή , σαπωνίνες μαγγάνιο, μαγνήσιο, θείο.
Λόγω της έντονης διουρητικής του δράσης και της περιεκτικότητας τους σε δραστικά συστατικά, η χρήση του πρέπει να γίνεται προσεκτικά και μόνο με συμβουλή ειδικού.





Πολλά κοινά ονόματα με τα οποία το συναντάμε σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και του κόσμου αλλά και το επιστημονικό όνομα, από το λατινικό equisetum> equus= ίππος + seata= τρίχα, αναφέρονται επί το πλείστον στην εμφάνιση του ώριμου φυτού, που θυμίζει ουρά αλόγου. Αγγλικά horsetail, γαλλικά queue-de-cheval, ισπανικά cola de caballo.


Στο Μεσαίωνα, σιδηρουργοί και μεταλλοτεχνίτες μαζί με τους αλχημιστές εκτιμούσαν το φυτό για τις μαγικές δυνάμεις που μπορούσε να δώσει στα σπαθιά και τις πανοπλίες και χρησιμοποιούσαν την άγρια επιφάνεια των φύλλων για να γυαλίζουν το μέταλλο και τους πολύτιμους λίθους. Στα Κύθηρα παλιότερα χρησιμοποιούσαν τα ώριμα φυτά για να πλένουν γυάλινα μπουκάλια.
Ευχαριστώ τον καλό φίλο Δημήτρη που μου το έδειξε, καθώς στα Κύθηρα εμφανίζεται σε περιορισμένη περιοχή.






Τρίτη 2 Οκτωβρίου 2012

Αχλάδα


Pyrus amygdaliformis Villars


Άπιος η αμυγδαλόμορφη


Rosaceae

Άνοιξη 2012 Κύθηρα. Φωτογραφίες, κείμενο Σταυρούλα Φατσέα
Tο γένος pyrus περιλαμβάνει πάνω από 30 άγρια είδη αυτοφυή σε όλο τον κόσμο από τις ακτές του Ατλαντικού ως ως την Κίνα. Το συγκεκριμένο είδος η άπιος η αμυγδαλόμορφη, είναι πολύ κοινό σε όλη τη νότια Ευρώπη. Πρόκειται για φυλλοβόλο δέντρο που μπορεί να φτάσει έως και 10 μ σε ύψος αν και συνήθως δεν ξεπερνά τα 5-6 μ Οι καρποί του είναι βρώσιμοι αλλά πολύ στυφοί. Μαζί με άλλα άγρια αυτοφυή είδη αποτέλεσε από την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα υποκείμενο για εμβολιασμό (μπόλιασμα) με ήμερες ποικιλίες.


Η καλλιέργειά της αχλαδιάς είναι γνωστή από την αρχαιότητα. O Όμηρος αναφέρει πως η όγχνη (αχλαδιά) μαζί με τα άλλα οπωροφώρα δέντρα, δώρα των θεών, στολίζει τον κήπο του Αλκινόου,

ὄγχναι καὶ ῥοιαὶ καὶ μηλέαι ἀγλαόκαρποι
συκέαι τε γλυκεραὶ καὶ ἐλαῖαι τηλεθόωσαι.
Οδύσσεια Ραψωδία Η

Ο Πλούταρχος 50 -120 μΧ, στα Ηθικά , βιβλίο VI (Αίτια Ελληνικά ) λέει πως όταν ο Ίναχος θρυλικός ιδρυτής του Αργους μετέφερε κατοίκους των ορεινών στις εύφορες πεδιάδες της Βοιωτίας αυτοί είχαν σαν αποκλειστική τροφή τα άγρια αχλάδια, τις αρχάδες. ( Αρχάς – αρχάδος )
Πιθανόν από αυτή την παράδοση προέρχεται η ιδέα ότι το άγριο αχλάδι ήταν το ψωμί των Αργείων ( Μπάουμαν) . Μια άλλη εκδοχή που δίνει ο ίδιος είναι πως τα άγρια αχλάδια πρωτοεμφανίστηκαν στην Πελοπόννησο όταν η περιοχή ακόμα ονομαζόταν Απια και από τότε τα αχλάδια ονομάστηκαν άπια. Απιος η αχλαδιά, άπιον το αχλάδι. Και οι δύο εκδοχές έχουν προφανή σχέση με τις σύγχρονες νεοελληνικές λέξεις για το δέντρο και το φρούτο. Αχράς αχράδος = αχλαδιά αχλάδι. Απιος άπιον > απιδιά, υποκ. Απίδι.

Στον πατέρα της βοτανικής, Θεόφραστο μαθαίνουμε ότι η καλλιέργεια της αχλαδιάς όπως και άλλων οπωροφόρων δέντρων ήταν ήδη αρκετά εξελιγμένη και τον 4ο πΧ αιώνα. Όλα σχεδόν τα μυστικά της καλλιέργειας που μας βοηθούν σήμερα να συνδράμουμε τη φύση ώστε να τελειοποιηθεί το αχλάδι, εκτός από τα παρασιτοκτόνα και την διασταυρούμενη επικονίαση ήταν γνωστά και στην εποχή του Θεόφραστου.


Ο Πλίνιος περιγράφει πως το άγριο αχλάδι ωριμάζει πολύ αργά. Κομμένο σε φέτες και αποξήραμένο στον αέρα σταματά τη διάρροια. Αφέψημα που γίνεται με τους αποξηραμένους καρπούς και τα φύλλα θεωρείται αντισπασμωδικό και κατά της δυσμηνόρροιας. Ακόμα λέει πως η στάχτη από το ξύλο της αχλαδιάς είναι αποτελεσματικό αντίδοτο σε δηλητηριάσεις από μανιτάρια.


Ακόμα και σήμερα σε μερικά χωριά της
Κρήτης πολτοποιούν τους στυφούς καρπούς και φτιάχνουν μίγμα που το χρησιμοποιούν κατά των εντερικών διαταραχών και της διάρροιας.


Στα Κύθηρα όπως και σε όλη τη Μεσόγειο οι πυκνοί κόρυμβοι από λευκά άνθη της αχλάδας δοξάζουν την άνοιξη και είναι πραγματική απόλαυση για τα μάτια.