Σκίνος ή Σχίνος, Μαστιχόδεντρο

Pistacia lentiscus L.,1753

Anacardiaceae

Αειθαλής θάμνος πολύ κοινός σε όλη τη Μεσόγειο. Συχνά αναπτύσσεται σα δέντρο και μπορεί να φτάσει ώς 8 μέτρα ύψος (δεντρόσκινος). Στην οικογένεια των Ανακαρδιοειδών (Anacardiaceae) το γένος Pistacia περιλαμβάνει περίπου 15 είδη, μεταξύ των οποίων τα Pistacia vera (Φιστικιά) και Pistacia terebinthus (Τριμιθιά). 

Ο σχίνος, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά θερμόφιλα είδη της μεσογειακής μακίας βλάστησης, είναι εξαιρετικά ανθεκτικός στην ξηρασία, τη ρύπανση, τις διάφορες ασθένειες και κάθε είδους ακραίες συνθήκες, (χαρακτηριστικά, αναπτύσσεται ακόμα και στη σκιά του πεύκου, όπου κατά την παράδοση «δε φυτρώνει τίποτα»). Αρκούν μόλις λίγες μέρες για να πετάξει νέους βλαστούς μετά από δασικές πυρκαγιές μειώνοντας τον κίνδυνο διάβρωσης του εδάφους. Τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται η αξία του σαν καλλωπιστικό φυτό δίνοντας εντυπωσιακές λύσεις στην αρχιτεκτονική τοπίου με το πυκνό βαθυπράσινο φύλλωμά του και τους κατακόκκινους καρπούς το φθινόπωρο.Από το ξύλο του φτιάχνονται καλής ποιότητας ξυλοκάρβουνα για θέρμανση. Στην Κύπρο, τα κλαδιά του χρησιμοποιούνται για τον υποκαπνισμό αλλαντικών προσδίδοντας τους χαρακτηριστικό άρωμα, ενώ σε κάποιες περιοχές παλαιότερα, αρωμάτιζαν τα φύλλα του καπνού με τον ίδιο τρόπο. 

Οι μικροί σφαιρικοί καρποί του, αρχικά ζωηρού κόκκινου χρώματος, σε πλήρη ωριμότητα γίνονται μαύροι, είναι βρώσιμοι, έχουν έντονο πιπεράτο άρωμα και χρησιμοποιούνται αποξηραμένοι σαν μπαχαρικό. Από τις ευλύγιστες σχινόβεργες φτιάχνονταν ραβδιά, δεματικά καθώς και διάφορα σκεύη και καλάθια για τρόφιμα.

Από τους καρπούς και τα φύλλα παράγεται λάδι πλούσιο σε ακόρεστα λιπαρά οξέα (Ben Daoued et al., 2016;) και αιθέρια έλαια που χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα για θεραπευτικούς σκοπούς, πράγμα που επιβεβαιώνει σύγχρονη έρευνα. S. Landau, et al. Traditional Uses of Pistacia lentiscus in Veterinary and Human Medicine. Medicinal and Aromatic Plants of the World, 2014

Διοσκουρίδης « Περί ύλης Ιατρικής » 1.70

περὶ σχίνου· σχῖνος δένδρον γνώριμον, στυπτικὸν ὅλον· καὶ γὰρ ὁ καρπὸς αὐτῆς καὶ τὸ φύλλον καὶ ὁ φλοιὸς τῶν κλάδων καὶ τῆς ῥίζης ἰσοδυναμεῖ. γίνεται δὲ 
καὶ χύλισμα ἐκ τοῦ φλοιοῦ καὶ τῆς ῥίζης καὶ τῶν φύλλων ἑψημένων [1] σὺν ὕδατι ἐφ᾽ 
ἱκανόν, εἶτα μετὰ τὸ ἑψηθῆναι [2] τῶν φύλλων ῥιπτομένων, τοῦ ὕδατος δὲ πάλιν ἑψομέ-
νου μέχρι [3] μελιτώδους συστάσεως. ποιεῖ δὲ στῦφον πρὸς αἵματος ἀναγωγὰς καὶ ῥύσεις 
κοιλίας καὶ δυσεντερίας πινόμενον, καὶ πρὸς τὰς ἐκ μήτρας αἱμορραγίας καὶ προπτώσεις 
ὑστέρας καὶ δακτυλίου, καὶ καθόλου ἀντὶ ἀκακίας καὶ ὑποκιστίδος ἔνεστιν αὐτῷ 
χρῆσθαι· καὶ ὁ χυλὸς δὲ τῶν φύλλων ἐκθλιβέντων τὰ αὐτὰ ποιεῖ. {2} καὶ τὸ ἀφέψημα δὲ 
αὐτῶν καταντλούμενον τὰ ἀσυμπλήρωτα πληροῖ καὶ τὰ ἀπώρωτα πωροῖ ὀστέα 
καὶ τὰς ἐκ μήτρας ῥύσεις στέλλει καὶ τῶν νομῶν ἀποτρεπτικὸν καὶ οὐρητικόν ἐστιν· ἵ-
στησι δὲ καὶ σειομένους ὀδόντας διακλυζόμενον. τὰ δὲ ξυλάρια χλωρὰ ἀντὶ καλαμίδων 
παρατριβόμενα τοῖς ὀδοῦσι σμήχει τούτους. γίνεται δὲ καὶ ἐκ τοῦ καρποῦ αὐτοῦ ἔλαιον στυπτικόν, ἁρμόζον πρὸς τὰ στύψεως δεόμενα.

περὶ σχινελαίου· 

τὸ δὲ σχίνινον ὁμοίως ἐκ τοῦ καρποῦ <τῆς σχίνου> πεπείρου σκευασθέν <ἢ> ὡς τὸ δάφνινον προστυφθὲν ὑγιάζει ψώρας κτηνῶν καὶ κυνῶν, καὶ εἰς πεσσοὺς καὶ εἰς ἄκοπα καὶ λεπρικὰ ἐπι-
τηδείως μίγνυται· στέλλει δὲ καὶ ἱδρῶτας. καὶ τὸ τερεβίνθινον δὲ ὁμοίως σκευά-
ζεται· ψύχει δὲ καὶ στύφει.

Η Pistacia lentiscus var. chia, θεωρείται ξεχωριστή ποικιλία που ευδοκιμεί μόνο(!!!) στο νότιο μέρος του νησιού της Χίου και παράγει την περίφημη μαστίχα Χίου, προϊόν με μεγάλη οικονομική αξία ήδη από την αρχαιότητα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ακριβώς το ίδιο είδος το οποίο είτε λόγω της μακρόχρονης και εξειδικευμένης καλλιέργειας, μέσω ευγονισμού και ανάπτυξης υποποικιλιών από τους έμπειρους μαστιχοπαραγωγούς της Χίου, είτε λόγω των ιδιαίτερων εδαφολογικών και κλιματικών συνθηκών του νησιού παράγει την πολύτιμη ρητίνη σε ποσότητες επαρκείς ώστε η εκμετάλλευσή της να είναι οικονομικά συμφέρουσα. 

Ο πρωτοπόρος Έλληνας βοτανικός Θ. Ορφανίδης το 1872, γράφει σε επιστολή του προς υπουργούς της τότε κυβέρνησης : « Όταν το 1856 είπα κι έγραψα ότι είναι δυνατόν και οι αυτοφυείς σχίνοι στην Ελλάδα να παράγουν την χιώτικη μαστίχα, λίγοι με πίστεψαν τότε, γιατί οι απηρχαιωμένες προλήψεις πάντοτε εμπόδιζαν τον άνθρωπο να βρει την αλήθεια και να διακρίνει το ορθό από το εσφαλμένο. Μία πρόληψη που επινοήθηκε κατ' ανάγκη, πρίν πολλά χρόνια από τους αφοσιωμένους στο εμπόριο πανέξυπνους Χιώτες, για να μην αναγκάζονται αυτοί και τα παιδιά τους, ως αιώνιοι δούλοι της Βαλιδέ, να συλλέγουν την μαστίχα αντί για τον πλούτο που τους δίνει το επιχειρηματικό τους πνεύμα, ρίζωσε σε τέτοιο βαθμό ώστε και τώρα να πιστεύουν πολλοί ότι μόνο η γη των Μαστιχοχωρίων της Χίου, επειδή περιέχει αποκλειστικά δικά της στοιχεία, παράγει την ευωδιαστή μαστίχα. Αλλά η επιστήμη βλέπει με άλλα μάτια τα πράγματα και δια του Διοσκουρίδη, του Τουρνεφόρ και εμού, σαλπίζει ότι η μαστίχα παράγεται και αλλού από τους κοινούς σχίνους, που δεν έχουν καμιά διαφορά από τους σχίνους που καλλιεργούνται στην Χίο...»(Ολόκληρη η επιστολή) εδώ :

https://www.hbs.gr/sites/default/files/newsletter/ebe-newsletter-04-2018b.pdf

Στα Κύθηρα ο σχίνος κυριαρχεί στο τοπίο σε όλη την έκταση του νησιού. Ισως θα ήταν χρήσιμο να εξετασθεί από νέους αγρότες η δυνατότητα αξιοποίησης του. 

Το όνομα του γένους pistacia προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη πιστάκιον = φιστίκι με πιθανή προέλευση το περσικό «pistak».Το χαρακτηρικό επίθετο του είδους lentiscus πιθανόν προέρχεται από το λατινικό επίθετο lentus=ευλύγιστος. 

Σπάρτο

Spartium junceum L.

Fabaceae

Σπάρτο το βουρλοειδές

Spanish broom

Πολυετής, φυλλοβόλος θάμνος της οικογένειας των Κυαμοειδών (Fabaceae) που μπορεί να φτάσει 4 μέτρα σε ύψος. Το φυτό που είναι το μοναδικό στο γένος Spartium είναι αυτοφυές στην περιοχή της Μεσογείου ενώ έχει εξαπλωθεί ως επιγενές σε πολλές περιοχές του κόσμου. Είναι φυτό ανθεκτικό στη ξηρασία και σε κάθε είδους δύσκολες κλιματικές συνθήκες ή ασθένειες Μπορεί να ευδοκιμήσει και σε άγονα πετρώδη εδάφη. Προτιμά όμως τις ηλιόλουστες θέσεις και σε σκιερές τοποθεσίες η ανθοφορία του είναι μειωμένη. 

Από τα τέλη Μαϊου και ως τα τέλη Ιουνίου στολίζει τα μεσογειακά τοπία με τα λαμπερά κίτρινα άνθη του ενώ το υπέροχο άρωμά τους μαγεύει. Για αυτά τα χαρακτηριστικά του θεωρείται εξαιρετικό καλλωπιστικό για κήπους και πάρκα. Το φυτό έχει πλούσιο ριζικό σύστημα και είναι πολύτιμο για την συγκράτηση πρανών και διαβρωμένων εδαφών*. Οι πολυάριθμοι σπόροι του σκορπίζονται όταν ωριμάσουν, πολλές φορές κάνοντας κρότο, από το μητρικό φυτό και μπορεί να διατηρήσουν τη βλαστητική ικανότητα για πολλά χρόνια !

Οι όρθιοι σκληροί βλαστοί του χρησιμοποιήθηκαν παραδοσιακά στην καλαθοπλεκτική και στη παραγωγή κλωστικών ινών και σκοινιών με μεγάλη αντοχή. Στα Κύθηρα παλιότερα άφηναν τους βλαστούς στο νερό αρκετές μέρες και από το ινώδες εσωτερικό έφτιαχναν κλωστές για χοντρά υφάσματα που ύφαιναν στον αργαλειό ή χοντρά σκοινιά που χρησιμοποιούσαν για να « μπουζιάζουν » τα ζώα. Η επεξεργασία των βλαστών γινόταν με μαγκάνισμα όπως έκαναν και για το λινάρι ( Προφορική μαρτυρία) 

Στην παραδοσιακή λαϊκή ιατρική τσάι από αποξηραμένα άνθη χρησιμοποιήθηκε ως διουρητικό και καρδιοτονωτικό καθώς και για αντιμετώπιση άλλων παθήσεων. Στην Τουρκία χρησιμοποιήθηκε από την λαϊκή ιατρική για αντιμετώπιση πεπτικών ελκών ενώ σύγχρονη έρευνα φαίνεται να επιβεβαιώνει τις ιαματικές ιδιότητες του. (Salim, 1990) ( Perry et al., 1986, Pihan et al., 1987)(Teresa Cerchiara et al.,2013)

Το φυτό αναφέρεται στον Διοσκουρίδη 4. 154 με το ίδιο όνομα : σπαρτίον. 

σπαρτίον· [οἱ δὲ λοβόν, οἱ δὲ λύγον καλοῦσιν.] θάμνος ἐστὶ φέρων ῥάβδους μακράς, ἀφύλλους, στερεάς, δυσθραύστους, αἷς τὰς ἀμπέλους δεσμεύουσι· φέρει δὲ λοβοὺς ὥσπερ φασήλου, ἐν οἷς σπερμάτια φακοειδῆ, ἄνθος μήλινον ὥσπερ λευκοΐου. τούτου ὁ καρπὸς καὶ τὰ ἄνθη ποθέντα σὺν μελικράτῳ ὁλκὴ ὀβολῶν πέντε καθαίρει ἄνω μετ᾽ ἐντάσεως πολλῆς ὥσπερ ὁ ἐλλέβορος ἀκινδύνως, ὁ δὲ καρπὸς κινεῖ <καὶ> τὴν κάτω κάθαρσιν· καὶ αὐτῶν δὲ τῶν ῥάβδων ἐν ὕδατι βραχεισῶν, εἶτα κοπει σῶν καὶ χυλισθεισῶν, ἰσχιαδικῶν ἐστι βοήθημα ὁ χυλὸς ὅσον κύαθος εἷς πινόμενος νήστεσιν· ἔνιοι δὲ ἐναποβρέξαντες ἅλμῃ ἢ θαλάττῃ ἐγκλύζουσι τοὺς ἰσχιαδικούς· ἄγει δὲ αἱματῶδες καὶ ξυσματῶδες.

Το όνομα του γένους προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη σπάρτον = σχοινί, και αναφέρεται σε αρκετούς αρχαίους συγγραφείς δείχνοντας ότι ήδη από την αρχαιότητα οι βλαστοί του χρησιμοποιήθηκαν με αυτόν τον τρόπο. Το χαρακτηριστικό επίθετο του είδους προέρχεται από τη λατινική λέξη juncus = βούρλο.

Σήμερα που το αίτημα για αντικατάσταση των συνθετικών ινών, που έχουν τεράστιο οικονομικό και κυρίως περιβαλλοντικό κόστος, είναι ισχυρό, η έρευνα για χρήση παραδοσιακών πρώτων υλών που είναι πλήρως ανακυκλώσιμες και με χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, συνεχίζεται και ενισχύεται οπότε μπορεί να είναι κανείς αισιόδοξος. Σε αυτή την περίπτωση το spartium junceum ενδέχεται να αποδειχθεί φυτό μεγάλης οικονομικής αξίας για τη σύγχρονη κοινωνία. 

*Preti, F. and Giadrossich, F.: Root reinforcement and slope bioengineering stabilization by Spanish Broom (Spartium junceum L.), Hydrol. Earth Syst. Sci., 13, 1713–1726, https://doi.org/10.5194/hess-13-1713-2009, 2009.

Tordylion apulum, η αρωματική καυκαλήθρα

 

Tordylion apulum L. 

Syn. Condylocarpus apulus (L.) Hoffm.

Condylocarpus humilis (Desf.) W.D.J. Koch 

Pastinaca apula (L.) Koso-Pol.

Apiaceae /Umbelliferae

Καυκαλήθρα, Καυκαλίδα, Τορδίλιον της Απουλίας

Είναι φυτό μονοετές ή σπανιώτερα διετές, με ευρεία εξάπλωση σε όλη τη Μεσόγειο, νότια Ευρώπη και τη δυτική Ασία, έως το Ιράν. Στα Κύθηρα υπάρχει σε όλη την έκταση του νησιού σε χορτολιβαδικές εκτάσεις, καλλιεργημένους και ακαλλιέργητους αγρούς, ακόμα και σε φρυγανότοπους με μέτρια υγρασία αρκεί να είναι σε ηλιόλουστη θέση. 

Τα τρυφερά φύλλα του φυτού είναι περιζήτητα για το άρωμά τους και συλλέγονται την άνοιξη πρίν την ανθοφορία. Στα Κύθηρα  επικρατεί το λαϊκό όνομα καυκαλίδα και οι παλιές νοικοκυρές ιδίως στο βόρειο τμήμα του νησιού τη θεωρούσαν απαραίτητο αρωματικό για την καλισούνα και τα καλισουνάκια (χορτόπιτα - χορτοπιτάκια με διάφορα άγρια χόρτα ή και σπανάκι, μυζήθρα και ντόπιο κατσικίσιο τυρί και αυγά). Σε όλη την  Ελλάδα εξ άλλου οι καυκαλήθρες χρησιμοποιούνται από τους αρχαίους χρόνους για να δίνουν άρωμα, κυρίως σε πίτες και βραστές σαλάτες. Στην Ιταλία και νότια Γαλλία, τα προσθέτουν σε σούπες και ωμές σαλάτες.

Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον και η ζήτηση για τα λεγόμενα διατροφικά φαρμακευτικά προϊόντα (nutraceuticals) αυξάνεται ταχύτατα σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες κυρίως λόγω της διαπίστωσης των κινδύνων για την υγεία που συνδέεται με αυξανόμενη κατανάλωση επεξεργασμένων τροφών. Αρκετά μεσογειακά άγρια χόρτα (ζοχοί, ραδίκια, κ.α) επανήλθαν στο προσκήνιο και θεωρούνται εξαιρετική πηγή υψηλής διατροφοφαρμακευτικής αξίας με ανιοξειδωτικές ιδιότητες. Ανάμεσα τους σημαντική θέση έχει η καυκαλήθρα. 

Σύγχρονη έρευνα δείχνει την πολύτιμη θρεπτική αξία του φυτού καθώς φαίνεται να περιέχει περισσότερα ιχνοστοιχέια και αντιοξειδωτικές ουσίες από διάφορα καλλιεργούμενα και ευρείας κατανάλωσης είδη. (τομάτες, πιπεριές και καρότα) (A.Ranfa et al. 2015) Ο Διοσκουρίδης το θεωρεί εμμηναγωγό και κατά της δυσουρίας και των νεφροπαθειών. Αυτές οι θεραπευτικές ιδιότητες δεν επιβεβαιώνονται από τη σύγχρονη έρευνα αν και το αιθέριο του έλαιο φαίνεται να έχει αντιβακτηριδιακή δράση. ( C. Kofinas, et al. 1993)

Το όνομα του γένους "τορδίλιον" εμφανίζεται στη Μateria Μedica του Διοσκουρίδη. Προέρχεται από την ελληνική λέξη τόρνος και το ρήμα ίλλω= περιστρέφω, συστρέφω, αναφορά στο σχήμα των καρπών με το « σκάλισμα » στην περιφέρεια τους. Το χαρακτηριστικό επίθετο προέρχεται από το τοπωνύμιο Απουλία της νότιας Ιταλίας. 

Διοσκουρίδης 3.54

τόρδιλον· ἔνιοι δὲ καὶ τοῦτο σέσελι Κρητικὸν καλοῦσι. φύεται ἐν τῷ κατὰ Κιλικίαν Ἀμανῷ. ἔστι δὲ βοτάνιον φρυγανῶδες, ἔχον σπερμάτιον περιφερές, διπλοῦν, ὅμοιον ἀσπιδισκίοις, ὑπόδριμυ, ἀρωματίζον, πινόμενον πρὸς δυσουρίαν καὶ ἐμμήνων ἀγωγήν. ὁ δὲ χυλὸς τοῦ καυλοῦ καὶ τοῦ σπέρματος ἔτι χλωροῦ ὄντος ὅσον τριώβολον ποθεὶς σὺν γλυκεῖ ἡμέρας δέκα νεφριτικοὺς ὑγιάζει. ἡ δὲ ῥίζα πρακτική, ἀνάγουσα καὶ τὰ ἐκ θώρακος ἐκλειχομένη μετὰ μέλιτος.