Αναγνώστες

Τρίτη 31 Ιουλίου 2012

Βαλλωτή η καλυκοφόρος


Ballota acetabulosa (L.) Benth.

Lamiaceae/Labiatae


Τα μπαμπακούλια

Κύθηρα, Μάιος 2012. Φωτογραφίες, κείμενο:Σταυρούλα Φατσέα
Το γένος βαλλωτή περιλαμβάνει περίπου 33 είδη αυτοφυών στις εύκρατες περιοχές της Ευρώπης , Βόρειας Αφρικής και Δυτικής Ασίας. Μεγαλύτερη ποικιλία ειδών εμφανίζεται στη Μεσογειακή λεκάνη.


Το όνομα φαίνεται να χρησιμοποίησε ο Διοσκουρίδης για το φυτό που σήμερα ονομάζουμε ballota nigra, βαλλωτή η μέλαινα, ενώ από τις πηγές προκύπτει ότι το φυτό ballota acetabulosa, ο Διοσκουρίδης το περιγράφει ως ψευδοδίκταμο.

τὸ δὲ ψευδοδίκταμνον καλούμενον φύεται <μὲν> ἐν πολλοῖς τόποις, ἐμφερὲς δὲ τῷ πρὸ αὐτοῦ, ἔλαττον δὲ καὶ ἧττον δριμύ. ποιεῖ δὲ τὰ αὐτὰ τῷ δικτάμνῳ, οὐχ ὁμοίως ἐνεργοῦν.

Διοσκουρίδης Βιβλίο 3.32.2α



Το χαρακτηριστικό επίθετο του γένους acetabulosa, προέρχεται από το λατινικό acetabulum = κυλίκιο, κάλυκας των ανθέων εξ ου και η ορθή μετάφραση καλυκοφόρος ή καλυκοειδής. Η εμφάνιση του φυτού χαρακτηρίζεται από την παρουσία των πολλών πυκνών καλύκων που συχνά μοιάζουν σαν να είναι αυτοί τα άνθη του φυτού, ενώ στην πραγματικότητα τα μικροσκοπικά λουλουδάκια αναπτύσσονται στο κέντρο τους.
Στην παραδοσιακή, λαϊκή ιατρική οι νεαροί βλαστοί (πανάκια) πολτοποιούνται και τοποθετούνται πάνω σε καψίματα και επιφανειακά τραύματα τα οποία επουλώνουν. Εσωτερικά θεωρείται ότι θεραπεύει τις φλεγμονές, είναι αντιβηχικό και καταπραΰνει γαστροεντερικά προβλήματα.
Σύγχρονη έρευνα αποδεικνύει ότι το εκχύλισμα βαλλωτής έχει ισχυρή αντιβακτηριδιακή δράση και θα μπορούσε να είναι χρήσιμο στη θεραπεία μολύνσεων. (Dulger-Sener 2010)
Κοινές ονομασίες στην Ελλάδα: φυτιλάκι, αλουμινάκι, αποπουλιά, φουφλιά, φουρφουλιά,λυχναράκι, φάσσας, καπτουριά, καντηλαναύτρα

Στα Κύθηρα το φυτό είναι γνωστό σε όλο το νησί με το λαϊκό όνομα μπαμπακούλια. Παλαιότερα, τέτοια εποχή κάθε χρόνο μάζευαν τα μπαμπακούλια, δηλαδή τους ξερούς κάλυκες του φυτού. Τα μικρά αυτά χωνάκια τα τοποθετούσαν ανεστραμμένα ανά δύο αφού έβγαζαν το σπόρο από το ένα, στο λάδι του καντηλιού, που υπήρχε στο εικονοστάσι κάθε σπιτιού και τα άναβαν. Η φλογίτσα τους κρατούσε περίπου 10 ώρες αναμμένη χωρίς να δημιουργεί καπνιά.



Δευτέρα 9 Ιουλίου 2012

Hρύγγιο το παράλιο


Eryngium maritimum L.


Γαλανάγκαθο, Αγκαθιά
Apiaceae



Αβλέμονας, Κύθηρα 2012. Φωτογραφίες, κείμενο:Σταυρούλα Φατσέα
Πολυετές φυτό, αυτοφυές σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές ακτές, σε αμμώδεις παραλίες και αμμόλοφους.
Το ασήμαντο εκ πρώτης όψεως αυτό αγκάθι μεταμορφώνεται σε σπάνιο κόσμημα την εποχή της ανθοφορίας του. Τα σκληρά αγκαθωτά φύλλα του και τα λεπτεπίλεπτα άνθη έχουν χρώμα μπλέ μωβ ή ασημοπράσινο και προσελκύουν πλήθος επικονιαστών. Οι ρίζες μπορούν να φτάσουν έως και ένα μέτρο μήκος και συγκρατούν τα χαλαρά αμμώδη εδάφη αποτρέποντας τη διάβρωσή τους.


Το φυτό ονομάζεται ηρύγγιο από τον Θεόφραστο και το Διοσκουρίδη και θεωρείται ήδη από την αρχαιότητα ευεργετικό σε περιπτώσεις ηπατικών και στομαχικών παθήσεων, κατακράτησης υγρών, αερίων. Σε αυτή του την ιδιότητα οφείλει το όνομα του. Ερύγγιο ή ηρύγγιο από το ρήμα ερυγγάνω = ερεύγομαι και ρεύγομαι = ρεύομαι= εκβάλλω στομαχικά αέρια από το στόμα
Το αφέψημα της ρίζας του θεωρείται ότι έχει διουρητικές ιδιότητες και χρησιμοποιείται ακόμα στην λαϊκή ιατρική σε παθήσεις του ουροποιητικού. Το eryngium maritimun είναι επίσης ευρέως χρησιμοποιούμενο ομοιοπαθητικό φάρμακο.

Ο Πλίνιος αναφέρει ότι οι τρυφεροί βλαστοί αλλά και οι ρίζες τρώγονται, συνήθεια που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας σε ορισμένες περιοχές, όπου τρώγεται σαν βραστή σαλάτα με λαδόξιδο και σκόρδο ή μαγειρεμένο με αρνί φρικασέ, σε ομελέτες κλπ. Η μαγειρεμένη ρίζα έχει γεύση γλυκιά σαν του κάστανου. Οι Αγγλοσάξωνες τη ζαχαρώνουν και φτιάχνουν καραμέλες που είναι περιζήτητες.

Αν και το είδος έχει μεγάλη εξάπλωση, θεωρείται απειλούμενο και σε μερικά μέρη της Ευρώπης υπό εξαφάνιση ( ανατολική Σκωτία ) αφού τα φυσικά ενδιαιτήματά του δέχονται μεγάλες πιέσεις κυρίως λόγω της τουριστικής “ανάπτυξης” και έλλειψης ενημέρωσης των επισκεπτών που συχνά το μαζεύουν σαν ενθύμιο.


Παρασκευή 6 Ιουλίου 2012

Ακέσαρος


Cistus L.

Λαδανιά 

Cistaceae



- Θέ μου και να πατήσω πια βουνό, να πάρει ο νους αγέρα!  Ν' αρχίσει ο γάβρος σφέρδουκλας ν' ανθεί 
κι ο λάδανος να ιδρώνει κι η πετροπέρδικα να φτερουγάει, να κακαρίζει ο λόγγος! 


Ν. Καζαντζάκης , Οδύσσεια ΡΑΨΩΔΙΑ Ε'
Cistus creticus. Κίστος ο κρητικός.
Κύθηρα 2011-2012. Φωτογραφίες , κείμενο: Σταυρούλα Φατσέα

Το γένος cistus περιλαμβάνει περίπου 25 είδη πολυετών θάμνων ενδημικών όλης της Μεσογειακής λεκάνης, από το Μαρόκο έως τη Μέση Ανατολή. 
Τα εντυπωσιακά άνθη έχουν πέντε πέταλα που ποικίλουν σε χρώμα και μπορεί να είναι από λευκά ως σκούρα ρόδινα.'Ολα τα είδη αγαπούν τα πετρώδη ηλιόλουστα μέρη και συχνά καλύπτουν μεγάλες περιοχές, τους κιστώνες, σε φρυγανότοπους στις πλαγιές λόφων, ιδιαίτερα σε περιοχές που έχουν καταστραφεί από πυρκαγιές. Αυτό συμβαίνει γιατί το φύτρωμα των σπόρων που υπάρχουν στο έδαφος επιταχύνεται από τις υψηλές θερμοκρασίες της πυρκαγιάς. 
Το όνομα του γένους προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό κίσθος που σημαίνει καλάθι,πανέρι και τα περισσότερα κοινά ελληνικά ονόματα  δείχνουν τη συνέχεια της γλώσσας. Κίστος, κισάρι, ακίσαρος ή ακέσαρος,κίσθος, ξισταριά, κουνούκλα, λαδανιά.


Κίστος ο κρητικός. Cistus incanus ssp creticus L.

Τέσσερα κυρίως είδη ενδημούν στην Ελλάδα μεταξύ αυτών και το περίφημο cistus incanus ή cistus creticus, κίστος ο κρητικός, με μεγαλύτερα άνθη και πέταλα σε σκούρο ροζ χρώμα που μοιάζουν σαν τσαλακωμένα. Το είδος υπάρχει σε μεγάλη αφθονία στην Κρήτη και την Κύπρο, και είναι πολύ γνωστό ήδη από την αρχαιότητα χάρη στο λάδανο, (αρχαία ελληνικά, λήδανο) μια αρωματική ρητίνη που εκκρίνεται από τα φύλλα του και που έχει εξαιρετικές φαρμακευτικές ιδιότητες. Πρόκειται για ένα σκληρό μαύρο ρετσίνι με έντονη μυρωδιά που χρησιμοποιείται διαχρονικά για παραγωγή αιθέριου ελαίου,σαν σταθεροποιητής σε αρώματα ή σαν θυμίαμα, σε αλοιφές κατά δερματικών παθήσεων (καλόγηροι, αποστήματα κ.α.) 
Σύγχρονη έρευνα επιβεβαιώνει ότι το λάδανο περιέχει ουσίες που έχουν βακτηριογόνο και μικροβιοκτόνο δράση*.

Στα αρχαία χρόνια το λάδανο συλλεγόταν από τα γένια των τράγων πάνω στα οποία κολλούσε καθώς βοσκούσαν.
Στον Ηρόδοτο διαβάζουμε: 
Το δε λήδανον το Αράβιοι καλέουσι λάδανον... Εν γαρ δυσοσμοτάτω γινόμενον ευωδέστατον εστί, των γαρ αιγών των τράγων εν πώγωσι ευρίσκεται εγγινόμενον οίον γλοιός από της ύλης. Χρήσιμον δ’ ες πολλά των μύρων εστί, θυμιώσι τε μάλιστα τούτο Αράβιοι” (Θάλεια)..

Ο Διοσκουρίδης περιγράφει άλλον τρόπο συλλογής του λάδανου ή λήδου όπως το αποκαλεί, "Ένιοι δε και σχοινία επισύρουσι τοις θάμνοις και το προπλασθέν αυτοίς λίπος αποξύσαντες αναπλάσσουσιν".

Στην Κρήτη ακόμα και σήμερα ακολουθούν αυτόν τον τρόπο συλλογής: “οι αλαδανάρηδες” όπως ονομάζονται οι συλλέκτες του λάδανου ή αλάδανου, χρησιμοποιούν ένα ειδικό εργαλείο το λαδανιστήρι ή αργαστήρι. Πρόκειται για ένα κοντάρι μήκους περίπου 1 μέτρου με κάθετο τόξο στην άκρη του πάνω στο οποίο ήταν δεμένες λεπτές μακριές λωρίδες από δέρμα παλαιότερα, ενώ σήμερα έχουν αντικατασταθεί από πλαστικές κυλινδρικές λωρίδες μήκους 60-70 εκ.
Διαλέγουν τις ζεστές μεσημεριάτικες ώρες όταν η έκκριση της ρητίνης είναι υψηλότερη και τρίβουν τους θάμνους με το λαδανιστήρι. Το λάδανο προσκολλάται στις λωρίδες, που στη συνέχεια απλώνονται στον ήλιο, το λάδανο μαλακώνει αρκετά και αφαιρείται με ειδικές ξύστρες. Θεωρείται ότι αυτός ο τρόπος δίνει υψηλής ποιότητας προϊόν. Η εμπορική εκμετάλλευση του αποτελεί σημαντική και τα παλιά χρόνια, πρωταρχική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους της κοινότητας Σισσών Μυλοποτάμου στο Ρέθυμνο.

Κίστος ο φασκομηλόφυλλος. Cistus salvifolius L. 

Το αιθέριο έλαιο του λάδανου που εξάγεται είτε από τη ρητίνη είτε από τα φύλλα και τα άνθη του φυτού χρησιμοποιείται στην αρωματοθεραπεία για να επαναφέρει μνήμες του παρελθόντος και να ξυπνήσει το ασυνείδητο. Το λιβάνι του έχει παρόμοια επίδραση. Υπάρχει μια “αρχαία αίσθηση” από το παρελθόν και το συλλογικό ασυνείδητο.

Κίστος ο μικρανθής. Cistus  parviflorus L


Στα Κύθηρα, αυτοφύονται τέσσερα είδη της οικογένειας: 
Cistus creticus L.
Cistus salvifolius L. 
Cistus parviflorus L.
Cistus monspeliensis L.
Όταν την άνοιξη ολόκληρο το νησί πλημμυρίζει στα χρώματα, οι ακέσαροι είναι πρωταγωνιστές.  

*Προσοχή!! δεν πρέπει να γίνεται σύγχυση με το λαύδανο που είναι παράγωγο του οπίου, με ισχυρή καταπραϋντική δράση.