Αλκάνα η βαφική

Alkanna tinctoria (L.) Tausch

Βαφόριζα, Ριζάρι

Boraginaceae

Το όνομα της προέρχεται από το μεσαιωνικό λατινικό alchanna που με τη σειρά του προέρχεται από το αραβικό al-hanna η χένα (Lawsonia inermis, Lythraceae) το επίθετο από το tinctus= αυτός που βάφει.

Η αλκάνη η βαφική είναι αυτοφυής σε παραθαλάσσια μέρη σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και τη νότια Γαλλία. Έχει σκουρόχρωμη ρίζα με μαυριδερό φλοιό και σάρκα κόκκινη - μπλε γύρω από λευκωπό πυρήνα από όπου παραδοσιακά εξάγεται η αλκανίνη, μια χρωστική ουσία, που είναι καλά διαλυτή σε λάδι ή οινόπνευμα αλλά όχι στο νερό, και δίνει λαμπερό ρουμπινί χρώμα. Χρησιμοποιήθηκε στο βάψιμο υφασμάτων και σαν χρωστικό σε φυτικά λάδια, κρασιά, βερνίκια καθώς και για χρωματισμό μαρμάρου και ξύλου.

Απρίλιος 2011. Φωτογραφίες Σταυρούλα Φατσέα

Το φυτό συχνά συγχέεται με την άγχουσα την ιταλική αφού στην αρχαιότητα πιθανόν περιγραφόταν με τα ονόματα άγχουσα ή βούγλωσσον (Διοσκουρίδης).  

Η πρώτη καταγεγραμμένη χρήση της ρίζας της Αλκάνας βρίσκεται στα έργα του Ιπποκράτη που την περιέγραψε σαν φάρμακο για τη θεραπεία ελκών. Ο Θεόφραστος αναφέρει επίσης την εφαρμογή της για βαφή και φάρμακο. Ο Διοσκουρίδης περιέγραψε λεπτομερώς το φυτό στο τέταρτο βιβλίο Περί Ύλης Ιατρικής, αναφέροντας μεταξύ άλλων, ότι θεραπεύει δαγκώματα δηλητηριωδών φιδιών. Ο Πλίνιος την περιγράφει λέγοντας ότι βάφει τα χέρια κατακόκκινα. Την θεωρεί καλό φάρμακο για το δέρμα ιδιαίτερα των ηλικιωμένων. Πάπυρος γραμμένος στα Ελληνικά του 3-4ου μ.Χ αιώνα, που βρέθηκε στην Αίγυπτο αναφέρει την αλκάνα σαν πηγή φυτικής κόκκινης βαφής. Πράγματι, ακόμα και στο Βυζάντιο όπου η πορφύρα (ακριβή και δυσεύρετη) είχε την τιμητική της, η αλκάνα αποτέλεσε ένα φθηνό και καλό φυτικό υποκατάστατο σαν βαφή.

Σήμερα χρησιμοποιείται σαν χρωστική τροφών (Ε103), και καλλυντικών. 

Στα Κύθηρα παλιά χρησιμοποιούσαν τη ρίζα κάποιου φυτού για βάψιμο των υφαντών, (τα περίφημα ρίζινα, με σκούρο καφεκόκκινο χρώμα) δεν είμαι όμως σίγουρη ότι πρόκειται για την αλκάνα αφού οι πληθυσμοί της στο νησί δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλοι. Θα επανέλθω σχετικά.